@@@وطنم جزین@@@

البته خوشبختانه راهکارهایی برای حل این معضل به وجود آمده است. مثلاً یکی از اهداف دانشگاه علمی و کاربردی ارتقا سطح توانمندی شاغلین بوده، اما نکته مهم توجه به استعدادهای افراد پیش از قرار گرفتن در هر موقعیت شغلی است به این منظور گفت وگویی با دکتر حیدرعلی هومن، پدر علم روانسنجی انجام داده ایم. دکتر معتقد است مهم ترین مسأله تعیین استعداد و ویژگی های متغییر شخصی افراد است که بر اثر تجربه به دست خواهد آمد. دکتر هومن هدفی دارد: «به وجود آوردن فرهنگی که در آن همه افراد جامعه هم برای انتخاب شغل و هم برای استخدام از علم روانسنجی استفاده کنند.»

ـ آقای دکتر، روانسنجی چه مقدار می تواند در موفقیت افراد موثر باشد؟

ما در جامعه یک اصل داریم که هر فردی متناسب با اوضاع و احوال و استعدادها و متناسب با متغیرهای شخصیتی خودش باید در شغل مناسب قرار گیرد. در واقع هدف اصلی روانسنجی همین است، یعنی هر فرد در شغل مناسب خود قرار گیرد. کار روانسنج دو جنبه دارد. از یک Rightiop   یعنی شغل درست و مناسب و از طرف دیگر Right man   یعنی فرد مناسب و این دو را باید به موازات هم تجزیه و تحلیل کرد.

در مورد شغل مناسب، شما فرض کنید که می خواهید یک منشی استخدام کنید قبل از هر چیز باید بدانید که یک منشی باید چه خصوصیاتی داشته باشد. بنابراین از طریق تجزیه و تحلیل مشاغل برای شغل های مختلف از جمله منشی گری، باید گزینه های لازم برای یک منشی را بشناسیم. همین طور برای استخدام یک مکانیک باید بدانیم که مشخصات لازم برای یک مکانیک چیست؟ تجزیه و تحلیل شغل یعنی تشخیص ویژگی های مربوط به یک شغل خاص.

من زمانی در ارتش خدمت می کردم و آن زمان در ارتش رشته های مختلف داشتیم مثل رشته زرهی یا رشته پیاده نظام، رشته دارایی یا مثلاً در هواپیمایی، مشاغل مربوط به هواپیمایی خیلی زیاد بود. نزدیک به 200 شغل مختلف وجود داشت. مثل شغل های موجود در خود فرودگاه یا خدمات یا مهمانداری و... هر شغلی خصوصیات خاص خود را دارد.

ـ این خصوصیات غیر از مهارت های مربوط به آن شغل است؟

بله، یک ویژگی های خاص وجود دارد که غیر از مهارت است. مهارت بر اثر تجربه به وجود می آید. اما اگر هر کس ویژگی های لازم را نداشته باشد، هر چقدر هم که به خود فشار بیاورد به آن مرحله نخواهد رسید. برای اینکه مطلب بازتر شود می توانیم ویژگی های یک شغل خاص را مثال بزنیم. هر شغلی یکسری نیازهایی دارد و یک ویژگی های مطلوب مثلاً فرض بفرمایید می گوییم یک مکانیک خوب باید تا این اندازه هوش داشته باشد یا باید بردبار باشد، تندخو و آتشین مزاج نباشد، استقلال رأی داشته باشد. یک چنین ویژگی هایی. من این ویژگی ها را مثال زدم.

ـ آیا تشخیص این ویژگی ها از طریق روانسنجی امکان پذیر است؟

بله، تحت عنوان تجزیه و تحلیل شغل انجام می گیرد. به این صورت که روانسنج ها هر شغلی را به صورت جداگانه تحت تجزیه و تحلیل های بسیار قرار می دهند و تمام ویژگی های خاص آن شغل را به دست می آورند. این تجزیه و تحلیل صرفاً برای آن شغل است و تا اینجا ما با فرد کاری نداریم. در مرحله بعد ما با خود فرد سر و کار داریم. یعنی سنجش استعدادها و متغیر شخصیتی خود فرد. مثلاً من کاری ندارم که تحصیلات شما چقدر است، من می خواهم بدانم شما دارای چه ویژگی های مطلوبی هستید تا اینکه مثلا iq   شما چقدر است. می خواهم بدانم تا چه حدی خستگی ناپذیر و تا چه حد مسئولیت پذیر هستید. میزان بردباری شما چقدر است. تا چه حد روح امداد در شما قوی است. تا چه حدی روح استبداد در شما وجود دارد یا مثلاً در شما احساس کوچکی است یا احساس بزرگی. من باید تمام ویژگی های شخصیتی شما را از طریق روانسنجی به دست بیاورم.

بنابراین روانسنجی دو وظیفه دارد: یکی با فرد یعنی تشخیص ویژگی ها و استعدادهای فرد و دیگری با شغل یعنی تجزیه و تحلیل ویژگی های مورد نیاز هر شغل. وظیفه یک روانسنج ورزیده و مجرب این است که هر فردی را براساس ویژگی های خاص آن فرد در شغل مناسب قرار دهد. البته نمی توان گفت صددرصد. مهارت بر اثر زمان و تجربه زیاد می شود و روانسنج باید فردی را که صرفاً آمادگی های لازم را دارد، انتخاب کند.

ـ پس خصوصیات و ویژگی های خاص هر شغل که توسط روانسنج ها به دست می آید حتی از مهارت های خاص هر شغل هم مهم تر است؟

ببینید، هر کس قبل از هر چیز باید دانش خاص هر شغل را داشته باشد. یک پزشک که در دانشگاه تحصیلکرده و حتی با نمره اول قبول شده هنوز تجربه ندارد و باید این تجربه و مهارت را طی مرور زمان به دست آورد.

ـ یعنی هر کس برای انتخاب شغل باید به روانسنج مراجعه کند؟

معمولاً به این صورت نیست و کسی که می خواهد در یک شغل مشغول به کار شود به سازمان استخدام کننده مراجعه می کند و این وظیفه سازمان استخدام کننده است. برای تشخیص اینکه آیا این فرد مناسب شغل مورد نظر است یا نه، یک تیم خاص متشکل از روانشناس، روانپزشک و روانسنج داشته باشد. وظیفه این تیم است که اصلاً ببیند آیا این شخص سالم است یا مریض و همچنین ویژگی های شخصیتی فرد را که شامل خیلی چیزها می شود، تشخیص دهند. ما کسانی را داشته ایم که سالها خدمت کرده اند، باهوش بوده اند ابتکارعمل داشته اند و از هر لحاظ قدرت نمایی کرده اند اما دزد و متقلب بوده اند.

ـ این صفت ها در هر کسی ممکن است وجود داشته باشد؟

بله، اما بعضی شغل ها هستند که میزان صداقت و امانت داری فرد در آن خیلی مهم است. یعنی از تمام ویژگی ها مهم تر است.

ـ پس توصیه شما تشکیل یک تیم متشکل از روانشناسان و روانسنج ها برای سازمان های استخدام کننده است.

بله و این تیم وظیفه دارد استعدادهای فرد را تشخیص دهد و میزان رغبت، علاقه، انگیزه فرد را اندازه گیری کند.

ـ آیا شرکت های خصوصی یا کوچک هم می توانند برای استخدام از روانسنجی کمک بگیرند؟

بله، آنها می توانند برای زمانی که در حال استخدام هستند از روانسنج ها کمک بگیرند. در واقع یکی از اهداف من همین است که این فرهنگ در جامعه به وجود بیاید که در استخدام افراد از روانسنجی استفاده شود. قبلاً در ایران سازمانی وجود داشت به نام سازمان امور اداری و استخدام کشوری که زیرنظر ریاست جمهوری بود. اما استخدام بعد از مدتی در اختیار سازمان سنجش قرار گرفت. به صورتی که سالی یک بار کسانی که داوطلب کارمندی هستند روی آنها تست های استخدامی انجام شود. من در سازمان سنجش همین کار را انجام می دادم، اما این تست ها ناقص است و کامل نیست و من این موضوع را چندین بار هم گفته ام.

ـ با توجه به اینکه موفقیت فقط شغلی نیست، در مورد ابعاد دیگر زندگی، روانسنجی چه کمکی می تواند انجام دهد؟

من یک استاد داشتم به نام سونرای. خدا رحمتشان کند ایشان می فرمود ملاک موفقیت در بی نهایت به دست می آید. خاطرم است که 5 ساله بودم و در مقطع ابتدایی درس می خواندم که در حال حاضر تبدیل شده به پیش دبستانی. یک همکلاسی داشتم که کنترل ادرار نداشت. 72 سال گذشته و من اخیراً به شیراز رفته بودم و به صورت اتفاقی ایشان را ملاقات کردم و متوجه شدم که سواد ندارد و با مهر کار می کند، اما با یک تلفن 20 تا کامیون را جابه جا می کند و تبدیل شده به یکی از بزرگترین سرمایه داران شیراز. منظورم این است که ایشان در تحصیل موفق نبود و حتی سواد خواندن و نوشتن ندارد، اما از نظر شغلی به موفقیتهای زیادی رسیده و این جمله کاملاً درست است که موفقیت کامل در بی نهایت به دست می آید.

آیا شما می توانید بگویید معلم خوب چه کسی است، کسی که خوب نمره بدهد، با بچه ها خوب ارتباط برقرار کند یا خوب آموزش بدهد. موفقیت یک اصطلاح کلی و ژنریک است که خیلی چیزها را دربرمی گیرد. آیا یک معلم خوب معلمی است که خوب هم لباس بپوشد یا نه؟ آیا توانایی انتقال بالایی باید داشته باشد یا نه. پس نمی توان گفت که یک فرد موفق دقیقاً چه کسی است.

ـ آیا رسیدن به اهداف شخصی در زندگی را نمی توان رسیدن به موفقیت تعبیر کرد؟

بهتر است بگوییم به رضایت رسیده است و از اینکه به آرزوهایش رسیده راضی است. زیگموند فروید می گوید: کسی که به آرزوهای خود برسد و راضی باشد مرده است.

ـ آیا می توان گفت که افراد به اصطلاح موفق به نوعی روانسنجی خودشان را انجام می دهند؟

بله، ما یک چنین چیزی در روانسنجی داریم. سقراط می گوید: خودت خودت را بشناس. یعنی در بسیاری موارد فرد می تواند تشخیص دهد که استعداد چه کاری را دارد و استعداد چه کاری را ندارد. یا اینکه ببیند آیا حوصله و بردباری یا حتی وقت یک کار را دارد یا نه. همه اینها را در نظر می گیرد و با توجه به امکانات، کاری را قبول می کند. این به نوعی روانسنجی فردی است که خود فرد انجام می دهد و در بسیاری از موارد شخص توانایی تشخیص استعداد خودش را دارد.محیط و استرس ها و فشار زندگی. وقتی ما زیر باران که نه، بهتر است بگویم تگرگ استرس ها و مشکلات زندگی هستیم. امکان انتخاب اشتباه وجود دارد. اما یک مسأله دیگر هم وجود دارد. ممکن است یک فردی استعداد خودش را بشناسد اما نمی تواند در جای مناسب به کار ببرد.

من یک دختر دارم که نابغه است و توانست در 11 سالگی دیپلم بگیرد و ما به امریکا رفتیم و ایشان دانشجوی سال اول لیسانس شد و در همان سال اول از طرف دانشگاه یک نامه برایم آمد که iq   دخترم 150 است.دخترم قصد داشت تحصیلاتش را ادامه دهد اما آنجا به او اجازه ندادند و جلوی درس خواندن دخترم را گرفتند و یک راست به مایکروسافت برده شد و در حال حاضر میلیون ها دلار حقوق دارد. می خواهم بگویم که سیستم آموزشی کشورهای دیگر از نبوغ افراد به این صورت استفاده می کنند اما اگر جای دیگری بود شاید هیچ وقت متوجه نبوغ ایشان نمی شدند.

پس می توانیم بگوییم تشخیص استعدادها زمانی موثر است که یک محیط مساعد برای رشد آنها وجود داشته باشد. ما یک اصل دیگر در روانسنجی داریم به نام استفاده از موقعیت. یعنی وقتی شما تشخیص می دهید که گذراندن یک دوره برایتان مناسب است، حتماً هدفی در نظر دارید. اما زمانی که به هدف مورد نظر می رسید متوقف می شوید و از موفقیت استفاده نمی کنید. یک ضرب المثل می گوید: شانس یکبار در خانه آدم را می زند. یعنی ما باید از فرصت ها و موفقیت های به دست آمده استفاده کنیم. استفاده از موقعیت خودش یک استعداد خاص می خواهد. اینکه ما همیشه برنامه ریزی داشته باشیم و هیچ وقت راکد نباشیم و همیشه به سوی بهتر حرکت کنیم.

ـ آیا افراد در این زمان می توانند از روانسنج کمک بگیرند؟ منظورم این است که بعد از به دست آوردن یک موقعیت اگر استعداد استفاده از موقعیت را ندارند، می توانند از روانسنج کمک بگیرند؟

بله، خیلی اتفاق افتاده که افراد در یک مرحله از موفقیت گیج می شوند و نمی توانند چه کاری انجام دهند و در آن زمان می توانند با روانسنج مشورت کنند که آیا ادامه بدهند یا نه. فرد می تواند میزان توانایی خود را برای هر کاری با کمک روانسنج تعیین کند.