@@@وطنم جزین@@@

موقعیت جغرافیایی کربلا
کربلا از شهرهای مهم و زیارتی عراق است که مشتاقان زیادی به عشق زیارت آن، در سرزمین های اسلامی روزگار می گذرانند و برخی نیز توفیق دیدار آن را می یابند. بارگاه باشکوه سومین پیشوای شیعیان جهان و نواده گرامی رسول خدا(صلّی الله علیه و آله) به این شهر قداستی آسمانی بخشیده است. کربلا قبله گاه عاشقان ثارالله و سرزمین خون و شهادت است .
شهر کربلا بر کناره صحرا، در جنوب غربی رود خانه فرات و در میان منطقه ای آبرفتی، که به «سواد» مشهور است، قرار دارد. در شمال غربی آن شهر تاریخی انبار، در شرق آن شهر باستانی بابل، در غرب آن صحرای غربی و در جنوب غربی آن شهر حیره، پایتخت مناذره، واقع است.1 در زمان های پیشین، در نزدیکی کربلا آبادی هایی به نام «العین» قرار داشت که بسیار سرسبز و خرم بود و به همین سبب ، کاروان های تجاری راه خود را از آن مسیر انتخاب می کردند. وجود رود فرات در نزدیکی این شهر، آن را در زمره یکی از حاصل خیزترین و سرسبزترین منطقه های بین النهرین قرار داده است. نخلستان های فراوان پیرامون آن، بااین رودخانه آبیاری می شوند.2 درکنار این نخلستان ها، درختان و باغ های میوه اطراف شهر را تا چندین کیلومتر پوشش می دهد. مسافت کربلا تا بغداد و نجف 80 و تا تهران 980 کیلومتر است. این شهر 549/402 نفر جمعیت دارد.
وجه تسمیه کربلا
این سرزمین را به نام های گوناگونی خوانده اند که اطلاق عام بر خاص است، از جمله:
1 ـ کربلا
همان گونه که اشاره شد، منطقه قدیمی کربلا در عصر تمدن بابل، به کور بابل1 معروف بود و بعدها به صورت کربلا تغییر نام یافت. برخی نیز آن را واژه ای آرامی یا عبری یا بابلی و برگرفته از «کرب وال» می دانند که نام معبد بوده و آن را پرستش گاه و حرم خداوند می دانستند.2 عده ای نیز آن را از نام آرامی «کربلاتو»،3 به معنای چیزی که سر را با آن می پوشانند، گرفته اند. برخی نیز آن را از «کربل» به معنای نوعی گیاه که در آن جا فراوان می روید و یا از «کربله» به معنای نرمی و سستی خاک در زیر پاها4 و یا از واژه فارسی «کاربالا» یعنی کار بلند و والا یا آسمانی دانسته اند5 که در عصر ساسانیان رایج بود و آن واژه در حقیقت معرب است. هنگام ورود امام حسین(علیه السلام) به این سرزمین، ایشان نام آن را پرسید. در میان نام ها یکی کربلا بود، فرمود: «ارض کرب و بلا» و خواست از آن خارج شود که نگذاشتند.6
قدیمی ترین شعری که نام کربلا در آن آمده است شعر متعلق به معن بن اوس است که عصر جاهلیت را درک کرده است.
اذا هی حلّت کربلا فلعلعا
فجوز العذیب دوناً فالنوابی7
2 ـ طف
«طف» به ساحل و کناره های رود در سمت خشکی گویند8 و «طف البصره» به معنای بیابان و سرزمین بصره است.9 به عبارتی دیگر «طف» در لغت به سرزمین عرب مشرف بر بیابان عراق اطلاق می شود. 10 در متون تاریخی از کربلا به سرزمین طف یاد شده است که امام حسین(علیه السلام) در آن جا به شهادت رسید.11 از پیامبر(صلّی الله علیه و آله) نقل شده است که فرمود: «جبرئیل مرا خبر داده است که فرزندم حسین پس از من در سرزمین طف کشته می شود، جبرئیل این خاک را برایم آورده و به من خبر داده که محل قتل او در همین خاک خواهد بود».12
3 ـ غاضریه
کربلا را به سبب سکونت طایفه ای به نام بنی غاضر، از قبیله بنی اسد، در نزدیکی آن، غاضریه نیز می نامند.13 آن جا آبادی وسیع و پر رونقی بود که در کنار فرات و در شمال کربلا قرار داشت و به آن متصل بود.14 در حقیقت به همان مکانی اطلاق می شد که تقریباً اکنون حرم ابوالفضل(علیه السلام) است.15 در متون تاریخی از شهادت امام حسین(علیه السلام) در راه غاضریه و آب بندی در کرانه فرات یاد شده است.16 امام صادق(علیه السلام) در آداب زیارت امام حسین(علیه السلام) می فرماید: «هر گاه به سوی حائر آمدی از پل عبور کن و در فرات غسل نما و در غاضریه قدم بگذار».17
4 ـ نینوا
نینوا شهری تاریخی در مقابل موصل از سرزمین بابل است که کربلای قدیم نیز جزو آن بوده است لذا قدمت آن به عصر تمدن بابل می رسد.18 این شهر پایتخت دولت آشور و این نام از اسامی آشوری است.19 در دوره های بعد، این منطقه به قریه ای تبدیل شد که در نزدیکی کربلای قدیم قرار داشت،20 به این سبب گاهی نام نینوا را کربلا و کربلا را نینوا نامیده اند و یاقوت حموی نیز کربلا را جزیی از نینوا می داند.21 امام حسین(علیه السلام) وقتی نام آن را کربلا شنید، از نام دیگرش پرسید. گفتند: نینوا است. همان موقع دستور داد کاروان بار گشایند و رحل اقامت افکنند.22 امروزه، تپه هایی باستانی در قریه نینوا از دوران تمدن بابلی خبر می دهد که به تپه های تاریخی معروف هستند.23
5 ـ عَقْر
«عقر» در لغت به شکاف و فاصله میان دو مکان گفته می شود.24 از آن جا که این مکان میان بابل و کربلا25 و نزدیک به بابل بود، آن را عقر و عقر بابل می خواندند. امام حسین(علیه السلام) هنگام ورود به این منطقه، وقتی نام این سرزمین را پرسید، یکی از نام هایی که گفته شد عقر بود و امام فرمود: «از عقر به خدا پناه می برم»26 در متون تاریخی از این مکان به نام عقر نیز یاد شده است.27
6 ـ نواویس
این نام ریشه ای مسیحی وسریانی دارد که به قبرستان مسیحیان، واقع در شمال غرب کربلای کنونی گفته می شد. امروزه، این قبرستان کنار دریاچه سلیمانیه، در محله ای به نام «براز علی» واقع شده و حسینیه نامیده می شود.28 امام حسین(علیه السلام) به این نام اشاره کرده اند: «گویا می بینم که گرگان بیابان های میان نواویس و کربلا، بند بند من را از هم می گسلند».29
7 ـ حائر
به محل دفن نواده رسول خدا(صلّی الله علیه و آله) در سرزمین کربلا، حائر یا حائر حسینی گویند.
«حائر» در لغت، اسم فاعل از حار ـ یحیر است و به جایی گفته می شود که آب در آن جمع شود و بیرون نرود.30 به عبارتی دیگر، به حوض یا مکانی گویند که آب و مسیل آن از زمین های مجاور به سوی آن سرازیر شود، اما آب در آن دور زند و فراگیر نشود. این نام و مخفف آن «حیر» در متون تاریخی به کربلا31 و حائر حسین، به مکان قبر و محدوده مزار امام حسین(علیه السلام) گفته شده است.
وجه تسمیه آن چنین است که وقتی متوکل دستور تخریب بارگاه و مزار امام حسین(علیه السلام) و شهیدان کربلا را صادر کرد به آن مکان آب جاری ساخت آب اطراف و دور تا دور قبر را فرا گرفت اما بر روی قبر جاری نشد. این مکان شامل مرکز اصلی حرم امام حسین(علیه السلام) و گنبد
و ضریح ونیز مدفن شهیدان کربلا است. بر اساس روایتی از رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)، حائر حسین مکانی بسیار مقدس است و عبادت در آن جا فضیلت فراوان دارد. آن حضرت به ابو سعید خدری فرمود: «در زیر گنبد و قبه او(امام حسین(علیه السلام)) دعاها و خواسته ها به اجابت می رسد و تربت و خاک او شفا بخش است. خداوند پیشوایان معصوم را در نسل او قرار داده است».32 برای کربلا نام های دیگری هم ذکر شده است که بیان آن ها موجب طولانی شدن سخن است.33
مهمترین زیارتگاههای کربلا و حومه آن
حرم امام حسین(علیه السلام)، که به همراه حرم ابوالفضل العباس(علیه السلام) و فضاهای پیرامون این دو جایگاه، هسته مرکزی شهر را تشکیل می دهند. حرم مطهر بیش از دو متر از سطح شهر پایین تر است؛ از این رو تعداد زیادی پله زائران را از دروازه ها به درون صحن هدایت می کند.
ساختمان کنونی حرم از ساخته های دوره صفوی و عثمانی و قاجار است. حرم مطهر از گنبدی بزرگ و مطلاّ تشکیل شده که بر روی گنبد خانه ای وسیع و چندین رواق و یک مسجد بزرگ و صحنی فراخ است که تمامی این مجموعه را در بر می گیرد. گنبد طلا از ساخته های دوران صفویه است و طلاکاری آن به دستور آغامحمدخان قاجارانجام گرفته است. در زیر گنبد، ضریح نقره ای و بزرگ و چند ضلعی قرار دارد که قسمت عمده فضای گنبدخانه را اشغال کرده و درون آن قبر مطهر امام حسین(علیه السلام) و دو فرزندش علی اصغر و علی اکبر جای دارد. در سمت شرق ضریح مطهر حضرت، فضایی است که در جنوب آن پنجره ای نقره ای قرار دارد. اینجا آرامگاه قسمت اعظم شهیدان واقعه کربلا است که همگی آنان پیرامون آن پنجره و فضاهای اطراف پراکنده و مدفون هستند.
قتلگاه: جایگاهی است در نزدیکی آرامگاه حبیب بن مظاهر اسدی که بنابر گفته روایات، امام حسین(علیه السلام) در آنجا به شهادت رسید و بعدها به جایگاه کنونی منتقل شد و دفن گردیده اند.
تلّ زینبیّه: در فاصله 20 متری از سمت غرب صحن مطهّر، تپه ای به ارتفاع 5 متر وجود دارد که امروزه بر روی آن اتاقی ساخته شده است، این تپّه به نام «تلّ زینبیّه» یا تپّه حضرت زینب(علیها السلام) مشهور است و بنا به نقل مورّخان، تپّه ای بوده است که در روز عاشورا حضرت زینب بر روی آن می رفته و از سیر وقایع جنگ آگاهی می یافته اند.
حرم منوّر و پاک ابوالفضل العباس(علیه السلام): این حرم در فاصله 350 متری شمال شرقی حرم امام حسین(علیه السلام)قرار گرفته و دارای قبّه و بارگاه شکوهمندی است که جسد پاک این سردار رشید و یار وفادار امام حسین(علیه السلام) را در بَرگرفته است. ساختمان دارای گنبدی طلایی است که بر روی گنبد خانه ای کوچکتر از حرم امام حسین(علیه السلام) قرار دارد. گِرداگرد قبر مطهّر را چهار رواق و صحن فراخ و وسیعی به همراه ایوان زیبا در برگرفته است. ضریح زیبای آن حضرت به دستور مرحوم آیة الله العظمی حکیم در سال 1965 میلادی در اصفهان ساخته شد.
آرامگاه حبیب بن
مظاهر اسدی: او یکی از شهدای روز عاشورا است که در سن 80 سالگی به یاری امام حسین(علیه السلام) شتافت و شهید گردید و در فاصله 10 متری از ضریح مطهر و در رواق جنوب غربی مدفون است و دارای ضریح کوچکی است.
آرامگاه سید ابراهیم مجاب: وی امام زاده والا مقام و عظیم الشأن و دارای نسل مبارکی است. او ابراهیم فرزند محمّد العابد فرزند امام موسی بن جعفر(علیه السلام) است که در این بقعه مطهّر دفن شده است و بنا به نوشته مورّخان، بسیاری از سادات و بزرگان پیرامون او مدفونند. آرامگاه او در رواق حرم مطهّر و در گوشه شمال غربی آن است.
مشاهیر مدفون در حرم: در سرتاسر صحن و حجره های گرداگرد آن و رواقها، بسیاری از بزرگان در طول تاریخ دفن شده اند، برخی از این حجره ها به نام شخصیتی که در داخل آن دفن شده، مشهور است؛ همچون آخرین مقبره ای که در جنوب سمت مشرق قرار دارد و مدفن بسیاری از علمای دین می باشد که مشهورترین آنها مرحوم آیة الله میرزا محمّد تقی شیرازی است که در سال 1920میلادی، رهبری انقلاب مردم بر ضدّ دولت انگلیس را بر عهده داشت. از دیگر مشاهیر مدفون در این بقعه مطهر، میرزا محمّد تقی خان امیر کبیر است که پس از به قتل رسیدنش در کاشان، به کربلا منتقل و در مقبره ای در رواق شرقی حرم مطهر دفن گردید، همچنین قاجاریه نیز در رواق شمالی، دارای مقبره ای هستند که جمعی از آنان در آنجا مدفونند.
خیمه گاه: در جنوب صحن مطهّر امام حسین(علیه السلام) و در فاصله 250 متری واقع است. (بنا به نقل مورّخان، محلّ برافراشته شدن خیمه ها و چادرهای سید الشهدا(علیه السلام) و یاران او بوده است). امروزه جایگاه خیمه ها را با ساختمانسازی به تصویر کشیده اند.
مقام حضرت مهدی(علیه السلام): در میان نخلستانهای کرانه رودخانه فرات که این شاخه رودخانه به نام «نهر علقمه» مشهور است، از شمال کربلا می گذرد و آن جایگاهی است منسوب به حضرت حجّت(علیه السلام) که مردم در آن به نماز می پردازند.
حُرّ: و آن شهرکی است در جنوب غربی کربلا که در فاصله 9 کیلومتری از شهر واقع شده و نام آن برگرفته از نام حرّ بن یزید ریاحی است. او در روز عاشورا یکی از فرماندهان لشکر عبیدالله زیاد بود ولی بعدها توبه کرد و به لشکر حق پیوست و تا پای جان ایستاد و به شهادت رسید و در این موقعیّت دفن گردید. امروزه آرامگاه او، که از ساخته های شاه اسماعیل صفوی است، دارای صحن و رواق و گنبد کاشی کاری است و مؤمنان فوج فوج به زیارت قبرش می شتابند.
آرامگاه الأخرس بن الکاظم(علیه السلام): وی محمد ابن أبی الفتح أخرس، از نوادگان حضرت موسی بن جعفر(علیه السلام)است که بقعه اش در حومه کربلا، در محله ای به نام «الأبتر» قرار دارد.
آرامگاه ابن حمزه: وی نواده امیر المؤمنین و از امام زادگان والا مقام است. آرامگاهش در آغازِ بزرگراه کربلا ـ طویریج قرار دارد.
آرامگاه عون بن عبدالله: در نسبت این امام زاده تردیدهایی وجود دارد که آیا وی همان عونی است که در کربلا شهید شد و یا نواده امام حسن(علیه السلام) است؟ امروزه وی دارای بقعه و بارگاه باشکوهی در 11 کیلومتری شمال غربی کربلا و در آغاز بزرگراه کربلا ـ بغداد می باشد. این امام زاده بسیار مورد توجّه مردمان عراق و دارای نذر مجربی است: از این رو همواره مزار او مملو از زائر و نذورات آنان است.
آرامگاه طفلان مسلم: این آرامگاه در راه کربلا ـ بغداد، در حومه شهر مسیّب قرار دارد.
این دو کودک به نامهای محمّد و ابراهیم، فرزندان حضرت مسلم ابن عقیل هستند که پس از شهادت پدرشان به شهادت رسیدند، آرامگاه این دو کودک صحن و سرای باشکوهی داشته و بر قبر هر یک گنبد و ضریحی قرار دارد.
آرامگاه ابن هاشم: وی از نوادگان حضرت موسی بن جعفر(علیه السلام)است که در سال 745هـ.ق. وفات یافت و آرامگاهش امروزه در کویری واقع در شمال غربی کربلا می باشد. قبر او دارای صحن و سرای بزرگی است و در میان اعراب بیابان گرد بسیار معروف است و آنان همواره بدو پناه آورده و نذر می کنند.
آرامگاه ابن فَهْد حِلّی: او از فقهای امامیّه است و قبرش در غرب خیابان «باب القبله» درون مسجدی به نام او قرار دارد.
حسینیّه های کربلا: با توجّه به این که کربلا شهری زیارتی است و سالیانه صدها هزار مسلمان از سرتاسر کشورهای شیعه نشین برای زیارت به این شهر مقدّس مشرّف می شوند، از این رو بسیاری از مردم شهرهای گوناگون به ساختن حسینیّه و زائرسرا پرداخته اند که مهمترین حسینیّه ها از آنِ ایرانیان است; همانند حسینیّه تهرانیها، اصفهانیها، مازندرانی ها، قمی ها و آذربایجانیها، و ده ها حسینیّه دیگر که قسمت عمده این مراکز در سالهای اخیر منهدم و ویران گردیده است.
مدارس دینی کربلا: کربلا دارای حوزه علمیّه کهن و مهمّی است; از این رو مدارس دینی فراوان در کربلا دیده می شود که مهمترین آنها عبارتند از: مدرسه هندیّه، مدرسه حسن خان، مدرسه آیة الله بروجردی، مدرسه بادکوبه، مدرسه کریم خان، مدرسه مجاهد، مدرسه بُقعه، مدرسه حسینیّه، مدرسه شریف العلما، مدرسه سلیمیّه و...
منبع: اماکن زیارتی و سیاحتی عراق
پی نوشت ها
1. کور به معنای قریه و کور بابل یعنی مجموعه قریه های بابل(جعفر الخلیلی، موسوعة العتبات المقدسة، قسم الکربلاء ص 10 به نقل از علامه سید هبة الدین شهرستانی) . برخی نیز گفته اند: «کور» جایی است که آهنگر برای دمیدن در آهن از شعله های آتش بهره می برد و «بابل» نیز به م
عنای صحرای گرم است. بنابراین، معنای کلی آن شعله های حرارت صحرا است.(آل طعمه، تاریخ مرقد الحسین والعباس، 20.)
2. آل طعمه، همان جا به نقل از لغة العرب 5/178.
3. karbalatu.
4. ابن منظور، لسان العرب، 1/86 واژه کربله؛ یاقوت حموی، معجم البلدان، 4/445؛ فراهیدی، کتاب العین 5/421. امروزه در جنوب شرقی کربلای کنونی، منطقه ای به نام «کربله» وجود دارد که همان منطقه قدیمی و تاریخی کربلا بوده است.(آل طعمه، همان، 17) .
5. فراهیدی، کتاب العین، 5/433.
6. یاقوت حموی، همان، 4/445؛ دینوری، همان، 252.
7. جعفر الخلیلی، همان، 17 به نقل از شیخ آقا بزرگ، الذریعة الی تصانیف الشیعة.
8. طف الفرات، ای شطه(ابن منظور، همان، 9/231، فراهیدی، کتاب العین، 7/406
9. ابن خیاط، تاریخ خلیفة بن خیاط، 177.
10. یاقوت حموی، همان، 4/36.
11. دینوری، همان، 253؛ یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، 2/231؛ خلیفة بن خیاط، همان جا. ابن طاووس، اللهوف علی القتلی الطفوف.
12. محسن الامین، اعیان الشیعه، 4/139.
13. فراهیدی، کتاب العین، 4/265.
14. یاقوت حموی، همان، 4/183.
15. آل طعمه، تاریخ المرقد الحسین والعباس، 25. گفته می شود امام حسین(علیه السلام) هنگام ورود به این منطقه، زمین های پیرامون بقعه کنونی را از مردم نینوا و غاضریّه به مبلغ 60 هزار درهم خرید و آن را وقف مردم منطقه کرد به شرطی که زائران او را سه روز اطعام و پذیرایی کنند(آل طعمه، همان، 26) .
16. ابو مخنف لوط بن یحیی، مقتل الحسین.
17. جعفر ابن قولویه، کامل الزیاره، 221.
18. جعفر الخلیلی، همان، 15
19. یعقوبی، همان، 1/81، جعفر الخلیلی، همان جا.
20. ابن منظور، لسان العرب، 12/430؛ فراهیدی. همان 8/396.
21. یاقوت حموی،
همان، نینوا.
22. طبری، همان، 6/232.
23. آل طعمه، تاریخ مرقد الحسین والعباس، 22.
24. فراهیدی، همان 1 / 151
25. شهر جدید کربلا در 50 کیلومتری عَقْر قرار دارد.
26. یاقوت حموی، همان، 4/136.
27. ابن منظور، همان، 4/591؛ طبری، همان، 11/54
28. آل طعمه، تاریخ مرقد الحسین و العباس، 25.
29. ابن طاووس، اللهوف علی القتلی الطفوف، 53.
30. ابن منظور، همان، 4/223.
31. فراهیدی، همان، 2/170.
32. برای اطلاع بیشتر از وجه تسمیه حائر و مسائل مربوط به آن بنگرید: عبدالجواد کلید دار، تاریخ کربلا و حائر الحسین.
33. بنگرید جعفر خلیلی، موسوعة العتبات المقدسه، قسم کربلا، ج8/30 ـ 40.
34. سلمان هادی آل طعمه، تاریخ مرقد الحسین والعباس، 17 .
35. ابن بطوطه، سفرنامه ابن بطوطه، ترجمه محمدعلی موحد ، 272 ـ 273 .