شیخ حر عاملی که بود؟

محمد بن حسن بن على بن محمد بن حسین، معروف به شیخ حر عاملى در شب جمعه 8 رجب سال 1033 هجرى در خانواده‏اى اهل علم و علاقه‏مند به خاندان رسول خدا صلى الله علیهم اجمعین در روستاى مشغره در منطقه جبل عامل لبنان دیده به جهان گشود.

 منطقه جبل عامل به دست ابوذر غفارى شیعه شد و توسط آن سردار بزرگ اسلام با اهل بیت رسول خدا صلى الله علیهم اجمعین آشنا گشت. (1)

نسب‏

نسب محمدبن حسن (2)‌ معروف به حر عاملی مشغری با 36 واسطه به حربن یزید ریاحی شهید و آزادمرد حادثه کربلا می‌رسد.

شیخ حر در روستای مشغر، یکی از بخش‌های منطقه جبل عامل (جبح) (3 ‌) دیده به جهان گشود. (4) شیخ حر عاملى از نوادگان حر بن یزید ریاحى است.

 او فرمانده سپاه یزید بود که به سپاه امام حسین علیه‏السلام ملحق شد و همچون یارى وفادار در رکاب آن حضرت به شهادت رسید و سید الشهدا علیه‏السلام درباره او فرمودند:

اساتید 

شیخ حُر عاملى در وطن خود جبل عامل در طول زندگی خود نزد اساتید بزرگى به فراگیرى علوم آل محمد صلى الله علیهم اجمعین پرداخت و از آنان بهره‏هاى فراوانى برد که اثر مهمى در رشد و نمو او داشت و او را آماده ساخت تا عالمى بزرگ و مجتهدى نام آور گردد.

 از جمله: 

1.       پدرش حسن بن على (درگذشت 1062 هجرى).

2.       عمویش شیخ محمد بن على حُر (درگذشت 1081 هجرى)

3.      جد مادریش شیخ عبد السلام بن محمد حُر.

4.      شیخ زین الدین، صاحب معالم و فرزند شهید ثانى.

5.      سید حسن حسینى عاملى.

6.      مولى محمد طاهر بن محمد حسین شیرازى نجفى قمى.

7.      شیخ على نوه شهید ثانى‏

8.      استاد محقق آقا حسین خوانسارى‏

شاگردان‏  

علماى فراوانى نیز از محضر او بهره برده‏اند از جمله:

1.       شیخ مصطفى بن عبد الواحد بن سیار حوبز

2.       سید محمد بن محمد باقر حسینى اعرجى مختارى نائینى‏

3.      سید محمد بن محمد بدیع رضوى مشهدى‏

4.      مولى محمد فاضل بن محمد مهدى مشهدى‏

5.       سید محمد بن على بن محیى الدین موسوى عاملى‏

تألیفات‏  

شیخ حُر عاملى داراى تألیفات ارزشمند و گران‏بهایى است. وى عمر شریف خود را وقف خدمت به شریعت مقدس اسلام و مذهب حق اهل بیت عصمت و طهارت نمود و با وجود مشاغل فراوان مانند شیخ الإسلامى و اشتغال به درس و تربیت علما، تألیفات فراوانى نیز از خود به یادگار نهاده که یکى از آنها کتاب ارزشمند «وسائل الشیعة» است که از زمان نگارش تا این زمان پیوسته مورد توجه و عنایت فقهاى اهل بیت و مجتهدین شیعه قرار گرفته است.

از جمله دیگر تألیفات ایشان می توان به الجواهر السنیة فی الأحادیث القدسیه، الصحیفة الثانیة من أدعیة علی بن الحسین علیه‏السلام، تفصیل وسائل الشیعة إلى تحصیل مسائل الشریعة، هدایة الأمة إلى أحکام الأئمة علیهم‏السلام، من لا یحضره الإمام، إثبات الهداة بالنصوص و المعجزات، رسالة فی الرد على الصوفیة، و بسیاری کتاب ارزشمند دیگر اشاره نمود.

وفات‏  

شیخ حر عاملی به نقل از کتاب «الدر المسلوک» نوشته برادر شیخ در روز 21 رمضان سال 1104 هجرى در سن 72 سالگی در مشهد دیده از جهان فرو بست. برادرش در مسجد زیر گنبد در کنار منبر بر او نماز خواند و بدن مطهرش را  در صحن روضه در کنار مدرسه میرزا جعفر  دفن نمود. (4)

آنگاه که شفا گرفت

از علمای بزرگ و صاحب نام شیعه مرحوم شیخ حر عاملی قدس سره ( 1033 – 1104 قمری ) صاحب کتابهای ارزشمندی چون وسائل الشیعه و اثباة الهداة می باشند .

آن بزرگوار در کتاب « اثباة الهداة » یکی از خاطرات دوران کودکی خود را در ردیف معجزاتی آورده که به چشم خود دیده است . وی می نویسند :

در کودکی – حدود ده سالگی – به مرض بسیار سختی دچار شدم که بستگانم گرد من جمع شدند و در حال گریه زاری مهیای عزا شدند و یقین داشتند که من همان شب از دنیا خواهم رفت .

در همان حال بین خواب و بیداری ، پیامبر عزیز اسلام صلی الله علیه و آله و سلم و امامان دوازدهگانه علیهم السلام را دیدم .

به آنها عرض سلام نمودم و با یک یک آنها مصافحه کردم ، بخصوص با امام جعفر صادق علیه السلام گفتگو نمودم که مضمون آن الان در خاطرم نیست ، جز اینکه می دانم در حق من دعا کردند .

 چون به امام زمان علیه السلام سلام گردد و با ایشان مصافحه نمودم ، گریستم و عرض کردم : مولای من ؛ می ترسم در این مرض بمیرم در صورتی که هنوز بهره خویش را از علم و عمل نگرفته ام .

امام زمان علیه السلام فرمود : نترس که در این بیماری نمی میری بلکه خداوند تو را شفا می دهد و عمر درازی خواهی کرد .

سپس کاسه ای که در دست داشت به من داد . من نیز نوشیدم و در همان لحظه خوب شدم و بیماری ام به کلی برطرف شد و نشستم . بستگانم از این حال شگفت زده شدند و من هم تا چند روز قضیه را برای آنها نقل نکردم .

گر نقاب از چهره بر گیرد زمانی یار ما                         از لقای او شفا یابد دل بیمار مـــــــــا

وسائل الشیعه

 این کتاب مجموعه ‌ای از روایات اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام درباره احکام شرعی در تمام ابواب فقه است که طی بیست سال به نگارش درآمده.

شیخ حرعاملی در این کتاب، علاوه بر کتب اربعه، به بیش از 180 کتاب روایی معتبر شیعه استناد نموده و مجموعه ای گرانبها و ارزشمند از روایات فقهی شیعه را جمع آوری کرده است.

 این کتاب شامل حدود 36 هزار روایت درباره احکام شرعی، واجبات، محرمات، مستحبات و آداب است و روایات آن برگرفته از مجموعه های روایی معتبر شیعه و اصول اولیه قدمای اصحاب است.

 در حال حاضر وسائل الشیعه از ارکان اصلی استنباط احکام شرعی و اجتهاد در حوزه های علمیه شیعه به شمار می آید و در تمام درسهای خارج فقه روایات آن نقل و مورد استناد قرار می گیرد. (سایت تخصصی امیرالمومنین علیه السلام)

کتاب گرانسنگ «وسائل‌الشیعه» در بردارنده 51 کتاب در ابواب مختلف از طهارت تا دیات بوده و حدود 35 هزار و 868 حدیث را شامل می‌شود.

مولف آن، یکی از 3 تن علمایی است که محمدون ثلاثه نام گرفته‌اند. وی دیدگاه‌های خود را در تالیف کتاب که براساس آن عمل کرد، در جلد آخر کتاب و در قالب 12 فایده مفصلا شرح و تفصیل داده است.

 از آنجا که این کتاب از زمان تالیف تاکنون مدار تحقیق و استفاده و استنباط فقها و عالمان در احکام شرعی بوده است، شروح و مستدرکات جامعی درباره آن به نگارش درآمده است. در ضمن مجموعه شروح و تالیفات شیخ نیز بالغ بر 50 کتاب و رساله است.(6)

ابعاد شخصیتی شیخ حر از نگاه دیگران  

سخنان بزرگان صاحب نام و عالمی که یا در زمان شیخ می‌زیستند و یا پس از وی؛ همگی درباره ویژگی‌های منحصر به فرد و ممتاز او داد سخن داده‌اند، همه نشان از عظمت علمی و شخصیت والای دینی و علمی شیخ حر دارد.

صاحب کتاب ارزشمند «جامع‌الرواه» و معاصر شیخ حر درباره او چنین می‌نویسد:

دیدگاه‌های شیخ در خاتمه وسائل جای مناقشات فراوان دارد ازجمله اینکه او به حجیت و اعتبار و صحت تمام احادیث کتب اربعه اصرار می‌ورزد.

«شیخ حر... علامه و استاد و رهبر، محقق دقیق، عالمی جلیل‌القدر و دارای منزلتی والا و فاضل و کامل است و در علوم مختلف تبحر و تخصص دارد.

 خداوند عمر شریف او را طولانی گرداند و به شرافت او بیفزاید... دارای کتب زیادی است؛ از آن جمله کتاب بزرگ وسائل‌الشیعه...» (7)‌ نویسنده «سلافه‌العصر» نیز پیرامون شخصیت شیخ می‌نگارد:

«شیخ حر عاملی، پرچم دانشی است که پرچم‌های دیگر توان مقابله با او را ندارند. نفس عالم و دانش او تمام اطراف عالم را فراگرفته است... همانند باران است که بخش‌های مختلف زمین را زنده می‌کند.

تالیفات او بر تارک روزگاران می‌درخشد، سخنان او همانند در می‌ماند و اکنون در سرزمین فارسی زبانان (یعنی خراسان)‌ وطن گزیده است.» (8)‌

گفتنی است که مولف «سلافه‌العصر» در جای دیگر از کتابش از شیخ حر به عنوان یکی از علمای شاعر نام می‌برد و او را به علم و فضل و دارای تصانیف بسیار که در جهان پایدار است، می‌ستاید و اندکی از اشعارش را نقل می‌کند.(9)‌

عالم بزرگ دیگر محمدصادق مشهدی چنین بیان می‌دارد:

«استاد و مولای ما، هدایتگر تاریکی تاریکی‌های ما، برترین برترین‌ها، کامل‌ترین کامل‌ها، صاحب پرچم مستقیم، هدایتگر راه نعمت‌ها، صاحب روش نیکو، محقق کامل، محدث و معلم عامل و جمع‌آوری کننده اخبار ائمه هدی(ع)‌ شیخ حر عاملی است.» (10)

مرحوم شیخ‌عباس قمی می‌گوید:

«محمدبن حسن‌بن علی مشغری (شیخ حر)‌ شیخ محدثان و عالم و فقیه و محدث جلیل‌القدر صاحب مکارم و فضایل و صاحب تالیفات مفید و گرانقدری است.

 او صاحب «رسائل» است که جامع و کامل است و ساحلی ندارد؛ و با تالیف آن بر مسلمانان منت نهاد.» (11)‌

گفتنی است که براساس منابع تاریخی موجود به دست می‌آید که عظمت دینی و معنوی شیخ، بسیاری از علمای اصفهان را بر آن داشت تا شیخ را در جایگاه شیخ الاسلامی که از مناصب مهم آن دوران به شمار می‌رفت، بیابند؛‌ شیخ در مشهد و در یکی از مناطق مهم ایران به این مقام دست یافت. (12)

یکی از مسائلی که حکایت از فعالیت و توجه اجتماعی شیخ به مسائل شرعی زمان خود دارد، رساله‌ای منسوب به وی درباره کشیدن توتون است.

در کتاب «مقالات تاریخی» دفتر دوم چنین آمده است:

«شیخ حر عاملی هم رساله‌ای درباره کشیدن توتون نوشته است که خوشبختانه نسخه‌ای از آن باقی است و در این رساله، از رساله یکی از علما یاد کرده که 14 دلیل در باب حرمت کشیدن توتون آورده...» (13)‌

منابع:

1.      سایت تخصصی امیرالمومنین علیه السلام

2.      محمدبن حسن بن علی بن محمدبن محمدحسین بن... حربن یزید ریاحی معروف به شیخ حر عاملی.

3.      این منطقه روستایی از روستاهای دمشق در ناحیه بقاع است. (ر.ک به: حموی بغدادی، یاقوت، معجم‌البلدان، 5/134)

4.      سایت تخصصی امیرالمومنین علیه السلام

5.      اثباة الهداة ، ج7 ، ص 378 .

6.      پایگاه جام جم آنلاین

7.      - الاردبیلی الغروی، جامع‌الرواه وازاحه الاشتباهات عن‌الطرق و الاسناد 2/90

8.      - صدرالدین مدنی، سلافه‌العصر فی‌محاسن الشعرا بکل مصر، ص 539

9.      - همان، ص 359

10.  - حرعاملی، اثباه‌الهداه، مقدمه سجع‌البلابل از آیه‌الله مرعشی، ص «یط»

11.  - قمی، الکنی والالقاب، 2/ 158 به نظیر این مطالب در دو کتاب ذیل مراجعه کنید: قمی، فوائد الرضویه، ص 473 و سفینه‌البحار و مدینه‌الحکم و الاثار 1/241

12.  میرزا سمیعا، تذکره‌الملوک، ص 30، لازم به ذکر است که در دوران معاصر شیخ حر یعنی دوران صفویه، منصب شیخ‌الاسلامی از مناصب مهم آن دوران به شمار می‌رفت و این خود نشان‌دهنده جایگاه ویژه شیخ می‌باشد.

13.  جعفریان، رسول، مقالات تاریخی، دفتر دوم، ص 356.