در تالش یا به عبارتی طوالش همه چیز وسوسه‌انگیز است. تالش با وجودی که در غرب استان زیبای گیلان قرار دارد، اما به اندازه قامتش نام و نشانش شناخته نیست. آنچه تاریخ و شواهد گواهی می‌دهند نام شهرستان تالش از قوم تالش برگرفته شده است؛ قومی که از اقوام کادوس برجای مانده است. تالش از سمت غرب به استان اردبیل و از جانب شمال به آستارا می‌رسد. شهرهای پره سر، ماسال، رضوانشهر و هشتپر نیز در شناسنامه منطقه تالش ثبت شده است.
روستا که نه، یک تاریخ
راه هر دیار و روستایی را در این منطقه پیش می‌گیرید با دنیایی از شگفتی و قدمت روبه‌رو خواهید شد، چنان که می‌مانی از این همه ابهت، شکوهی که آرام و زیبا، زیر ترنم باران سرنوشت خویش را برای رهگذران روایت می‌کند. روستای «آق اولر» یکی از آن همه است که هم جنگل و رودخانه دارد و هم کلی جاذبه‌های تاریخی. آن‌هنگام که کاوشگران، گورستانی باستانی را در این روستا کشف کردند، اهمیت این منطقه نه دوچندان بلکه صدچندان شد.
جالب است بدانید که گورهای این آرامستان تاریخی 3 طبقه است و به صورت دخمه‌ای و سنگچین ساخته شده‌اند. پژوهشگران با به دست آوردن اشیا در این منطقه به این نتیجه رسیده‌اند که ساکنان دور دست آق اولر و مناطق اطراف آن به زندگی پس از مرگ باور داشته‌اند. گورستان حکایت دیرینه و ناگفته‌های بسیار در سینه دارد...
این روستا در گذر زمان مردمان بسیار به خود دیده است که هر کدام نقشی از خود بر جای گذاشته‌اند؛ نقشی برای ماندگاری و ثبت خویش در تاریخ. یکی از این نقش‌ها، کاخ‌های ییلاقی سردار امجد است. خان‌نشین محل استقرار خان و خاندان و نزدیکان، قراول خانه محل استقرار نظامیان و اصطبل کاخ بخش‌های مختلف این مجموعه را تشکیل داده‌اند؛ مجموعه‌ای که در یک مقطع زمانی مرکز قدرت و امارت در منطقه بوده است.
متاسفانه اصطبل این مجموعه در دوران مشروطه به آتش کشیده شده است. کاخ‌های ییلاقی سردار امجد در 2ساختمان جداگانه بنا شده و خان‌نشین آن نیز به صورت 2طبقه است. هنوز یکی از بناهای آن مخروبه مانده، اما بخش دیگری از این بنا تا حدودی تعمیر و مرمت شده است. در حال حاضر از این کاخ به عنوان پایگاه سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استفاده می‌شود.اما علاوه بر گورستان و کاخ می‌توانید در روستای آق اولر از حسینیه و مسجد شیرخان و قبر پیرعلی که مردم آن را شفادهنده می‌دانند، بازدید کنید.
به غیر از این آثار، مراسم زیبایی در زمان‌های خاصی برگزار می‌شود، سنت‌هایی که قرن‌ها در سینه‌ها ضبط و به دل و جان نوادگان و نسل‌های بعدی منتقل شده‌اند. از میان همه آنها می‌توان به برگزاری مراسمی همچون روز سلطان، دروزه، 45 نوروز، پنجک، مراسم بندآوردن باران وکوبیدن بر ظرف مسی برای جلوگیری از ماه گرفتگی و خورشید گرفتگی اشاره کرد که از مراسم خاص روستاست و همین‌طور یوله چله، قصه چله و سیومو نیز از مراسم شب یلدا است. البته ورزش‌های محلی چون اسب‌سواری، کشتی مردان «قائیش گوتورمک» یا «قائیش چکدی»، بورک قاچدی، خاله خاله و چیلینگ که بسیار مهیج هستند به صورت سنتی برگزار می‌شوند و دیدن‌شان برای هر گردشگری خاطره‌ای فراموش‌نشدنی است.
حالا لطفا اندکی زمان بگذارید و از سمت شمال آق اولر حرکت کنید تا به دهکده «مریان» برسید. می‌پرسید چرا؟ کلی بهانه‌های زیبا وجود دارد؛ درست از جنس طبیعت و تاریخ، از جنس شکوه و... پس لطفا شک نکنید. حتما از رفتن خود پشیمان نخواهید شد. شما در روستای مریان شاهد بزرگ‌ترین گورستان پیش از تاریخ به مساحت 400 هکتار خواهید بود! این آرامستان همچون نمونه قبلی، 3طبقه و سنگچین شده است.
معماری و ساخت خانه‌های این روستا کمی متفاوت با دیگر مناطق تالش است دلیل آن هم قرار گرفتن روستا در ناحیه‌ای کوهستانی است. سقف چوبی خانه‌ها، لته‌کوبی است. همچنین برای جلوگیری از نفوذ سرما، درهای ورودی و پنجره‌ها، تا اندازه‌ای کوچک انتخاب شده‌اند. هر چند پیش‌ترها برای ساخت خانه‌ها از مصالح بومی یعنی سنگ، ملات کاهگل و چوب استفاده می‌کردند اما به گفته یکی از اهالی پس از وقوع زلزله در سال 1369، اکنون بیشتر خانه‌ها با استفاده از مصالح جدید مثل سیمان، آجر و تیرآهن ساخته می‌شوند.
یک حمام قدیمی هم از دوره‌های گذشته در مریان باقی‌مانده است که دیدن آن خالی از لطف نخواهد بود. برای تاریخ این بنا 2 احتمال وجود دارد؛ برخی آن را به اواخر دوره صفویه نسبت داده‌اند و دسته‌ای دیگر حمام را متعلق به دوران قاجار می‌دانند. از خشت، ملات، گچ و سنگ به عنوان مصالح در ساخت این بنا استفاده شده است. متاسفانه ردی از پنجه اغیار بر پیکره حمام دیده می‌شود چرا که در بعضی قسمت‌های حمام، آثاری از کاشی‌های تزیینی و نقاشی دیواری به جا مانده بود که تقریبا تمام آنها به سرقت رفته است.
زنان مهربان روستا همپای مردان نیک سیرتشان در رونق دادن به سفره و معیشت خانه تلاش می‌کنند. این زنان زیباپوش بیشتر گلیم، جاجیم، شال و جوراب می‌بافند. در مریان هر ساله جشنواره سوارکاری و کشتی ویژه مردان، در مناطق ییلاقی روستا برگزار می‌شود که بسیاری از ساکنان مناطق اطراف به دیدن آن می‌آیند.
شما را که از دیدن جنگل و نشستن بر لب ساحل، غافل نکردیم! شاید آنگاه که گوش به نوای غریبانه نی چوپانان و آوازهای محلی تالشی که در جشن‌های مختلف روستای مریان سر به آسمان می‌گذارند، بسپاری، می‌توان و می‌شود به بسیاری از رازهای سر به مهر دست یافت.
