@@@وطنم جزین@@@

نویسنده: مهندس حسین حمیدی اصفهانی*
 

تخت فولاد،گنجینه ی علم واندیشه و هنر
خاک شد آن کس که دراین خاک زیست
خاک چه داند که دراین خاک چیست؟
مقدمه
شهرتاریخی اصفهان با پیشینه ی غنی تاریخی و بارعظیم تمدنی، از گذشته های دور مورد توجه بوده و به خصوص پس از ورود اسلام،درچندین مرحله از تاریخ، محل درخشش و تلألوی فرهنگ و اندیشه ی هنر ایران اسلامی بوده است.این شهر همچون گنجینه ای ارزشمند،ذخایرانسانی فراوانی را در درون خود پرورش داده که تلاش آنان در عرصه ی اندیشه و هنرو ادب،اصفهان را به نصف جهان تبدیل کرده است. مکتب های ادبی، هنری و فلسفی مهمی در این شهر ظهور کرده اند و وجودی آثار و ابنیه ی فراوانی با ظرافت و هنرمندی خاص از دوره های مختلف تاریخی دراین شهر،آن را به موزه ای بی بدیل مبدل نموده است.
ازعناصرمهم و قابل توجه در بررسی فرهنگ و تاریخ این شهر،مقابر و آرامگاه های بزرگان می باشد که به عنوان بخشی ازبافت شهری،ارتباط تنگاتنگی با تاریخ و فرهنگ و هنراین سرزمین دارد.این مقابر و آرامگاه ها برحسب نیازجامعه و فرهنگ و سنن تدفین،درهردوره ای به گونه ای خاص ایجاد می شدند و در زمان حاضر این اماکن با توجه به عناصر و شاخصه های فرهنگی فراوانی که دارا هستند، مؤید عظمت و شکوه فرهنگ و اندیشه و هنر این شهر می باشند.
ازمیان گورستان ها و مقابر متعددی که در محلات مختلف شهراصفهان از دیر باز وجود داشته اند،مزارتخت فولاد از جایگاهی ویژه برخوردار است.

تخت فولاد در گذر تاریخ

این گورستان در مساحتی نزدیک به 75 هکتار درحاشیه ی جنوبی زاینده رود و در انتهای یکی ازمحورهای تاریخی شمالی_جنوبی اصفهان واقع شده است. قدمت این گورستان برمبنای برخی شواهد و روایات به پیش ازاسلام می رسد.ازآن جمله منطقه ی «لسان الارض» که متبرک ترین و قدیمی ترین بخش این گورستان به شمار می آید و به معنای زبان زمین می باشد وهمچنین وجود قبری منسوب به یوشع نبی از انبیای بنی اسراییل که قدمت آن به پیش از دو هزارسال می رسد، مبین قدمت فراوان این گورستان است.اما در خصوص آثار تاریخی به دست آمده از این گورستان و قدمت آن باید عنوان کرد که آجرهایی متعلق به عهد دیلمی و سلجوقی از تکیه ی لسأن الارض و بابارکن الدین و برخی تکایای دیگربه دست آمده که نشانگر مورد توجه بودن این منطقه درآن دوران است.
سنگ قبری مربوط به سال 567ه.ق. از این گورستان به دست آمده که مشخص می کند در قرن ششم هجری از این منطقه به عنوان گورستان درحد محدود استفاده می شده است.
بر مبنای شواهد و اطلاعات تاریخی، در قرون پنجم تا نهم هجری تخت فولاد یکی از جایگاه های برجسته ی عبادت و ریاضت عرفا و صوفیه بوده و زوایا و خانقاه هایی هم وجود داشته و از جمله ی این عرفا، عارف و صوفی بلند مرتبه، مسعودبن عبدالله بیضاوی معروف به بابارکن الدین می باشد. اوج شهرت و اعتبار تخت فولاد مربوط به دوره ی صفویه است.این دوران و تشکیل دولت صفویه، طلیعه ای نوین در تاریخ ایران بود و تأثیرات عمیقی برحیات معنوی و ارزش های فرهنگی جامعه ی ایرانی، به ویژه اصفهان داشت و تخت فولاد هم به عنوان بخشی از بافت شهری در این زمان مورد توجه خاص واقع گردید.با توجه به محدود شدن گورستان های داخلی شهر و توسعه ی شهر اصفهان، این منطقه به عنوان گورستان عمومی شهر انتخاب شد.ازطرفی با دفن بزرگان علمی و فلسفی و هنری دراین قبرستان و ایجاد تکایایی برای آن ها، توجه عام و خاص به این منطقه بیش تر شد. از جمله تکیه ی میرفندرسکی،درویش صادق، محمدعلی بیک ناظر، مقبره ی الله وردیخان، تکیه ی اردستانی و تکیه ی خوانساری، خاتون آبادی، فاضل سراب، میرزا رفیعای نایینی و... .
محدوده ی تخت فولاد در عصر شاه عباس دوم توسعه ی ویژه ای یافت و وی در راستای توسعه ی شهراصفهان، پل حسن آباد ( خواجو)را به صورت کنونی تجدید نمود و در ادامه به بخش جنوبی پل توجه کرد و دستور احداث باغ ها و عماراتی را در این منطقه داد؛همچون عمارت هفت دست ، باغ گلستان ،باغ کاج،قصرنمکدان و... . در میان این باغ ها خیابانی را از پل خواجو به سوی جاده ی شیراز احداث کرد و باغ هایی در حاشیه ی این جاده از پل تاریخی حسن آباد تا دروازه ی قدیم تخت فولاد احداث کرد که به چهارباغ گبرآباد معروف شد.
محدوده ی تخت فولاد در زمان شاه سلیمان به حد اعلای رشد و وسعت خود رسید و بنا بر گزارش منابع و شواهد تأریخی، در این زمان 400 تکیه و خانقاه در تخت فولاد وجود داشت.
اما در دوره های بعدی، به ویژه در زمان هجوم افغان ها، و دوره های افشار و زند تخریب قسمت عمده ی تکایای عهد صفوی و روند تخریب پس از آن را شاهد هستیم.
در دوره ی قاجار تعمیر و احیای آثار صفوی را به دست افرادی چون محمدحسین خان صدراصفهانی و فرزندش امین الدوله شاهد هستیم،ولی در همین دوره تخریب بسیاری ازبناها به دست ظل السلطان صورت می گیرد.با این همه، وجود افرادی فرهنگ دوست همچون میرزا سلیمان خان رکن الملک شیرازی که ابنیه ی جدیدی در تخت فولاد احداث نمود و آرامگاه هایی بر سربزرگان بنا کرد،درحفظ و رونق تخت فولاد حائزاهمیت است.
دردوره ی پهلوی با گسترش شهربه سوی جنوب و احداث محله های مسکونی بر روی زمین ها و مزارع کشاورزی و بقایای باغ ها ی عمارات صفوی،چهره ی تخت فولاد تغییر فراوان کرد و خیابان فیض بر بقایای چهارباغ احداث شد و با احداث خیابان سعادت آباد و فرودگاه دراین منطقه، تخریب و نابه سامانی در محدوده ی تخت فولاد ایجاد شد و از طرفی تبدیل تکایا به آرامگاه ها و مقابرخصوصی تغییر زیادی در بافت سنتی و قدیم تخت فولاد ایجاد کرد. در سال 1333 ه.ش.تعدادی ازابنیه ی تاریخی محدوده ی تخت فولاد درفهرست آثارملی قرار گرفت.با گسترش فضای شهر و بافت مسکونی درمنطقه ی جنوب اصفهان و تبدیل این بخش به یکی ازمحورهای فعال شهری و همچنین به منظوررعایت مسائل بهداشتی، گورستان جدید درحوزه ی شرق اصفهان درمسیرجاده ی اصفهان _یزد احداث و دفن اموات از سال 1363ه.ش. در تخت فولاد ممنوع گردید و همین امر موجب گسستی جبران ناپذیربین مردم و تخت فولاد و تمام جاذبه های والای معنوی آن گردید. چرا که دیگر برای اندیشه سازان و بزرگان علمی،عرفانی،هنری و ادبی این سرزمین و تمام آنانی که نام شان با عظمت و بزرگی این سرزمین پیوند خورده است، شاهدی وجود ندارد؛و ازاین زمان به بعد تخت فولاد رونق خود را از دست داد.
ولی با توجه به جایگاه والای فرهنگی و مذهبی و تاریخی این بافت و توجه اهل علم فرهنگ به این مجموعه،درسال 1373 ه.ش، مجموعه ای برای رسیدگی و احیا و جلوگیری ازتخریب آن وابسته به شهرداری اصفهان شکل گرفت و در راستای حفظ و احیا و سامان دهی این منطقه شروع به فعالیت نمود.
هم اکنون حدود پنجاه تکیه و بنا (کاروان سرا،آب انبار و..)در تخت فولاد با محدوده ی مشخص وجود دارد و بنا به آنچه از اقوال و نوشته ها برمی آید، تعداد تکایا بسیارزیاد بوده و نام برخی ازاین تکایا که از بین رفته اند،در منابع تاریخی وجود دارد که به طور مشخص سیزده تکیه وجود داشته است،ازجمله:تکیه ی درویش صادق، مقبره ی الله وردیخان ، بقعه ی محمدعلی بیک ناظر،تکیه ی میر معز صوفی و .. .

تخت فولاد،قطعه ای از افلاک بر خاک

ازدیگرشاخصه های تخت فولاد جایگاه معنوی و عبادی این منطقه است. وجود آرامگاه ها و مقابر بزرگان از دیر باز تخت فولاد را به صورت خلوتی برای عبادت و تزکیه ی نفس درآورده بود و بزرگان توجهی خاص به حضور در این گورستان داشته اند.مساجد متعددی که از دوره ی صفویه به بعد دراین گورستان ایجاد شد و آن جا را به صورت مکانی برای عبادت و نزدیک شدن به خدا درآورد؛و تمام آنچه در این قبرستان به چشم می خورد (بناها و سنگ های مزار)، ساخته ی دست هنرمندان و معماران است و همه و همه نشان از اعتقادات دینی و اندیشه ی معنوی مردمان این سرزمین دارد. از این رو تخت فولاد را می توان تفرجگاهی معنوی برشمرد که حضور و سیاحت در آن، علاوه بر آن که تاریخ و گذشته ی و مردمان این سرزمین را حکایت می کند، آرامش و امنیتی معنوی و روحانی در فرد ایجاد می کند؛آن گونه که در گذشته هم چنین بوده و مردان بزرگی از همین خاک، افلاک را درنوردیده اند.

تخت فولاد،جلوه گاه هنر و معماری

ازدیگرابعاد مهم تخت فولاد،جایگاه آن در معرفی تاریخ هنرو معماری و فرهنگ وادب این سرزمین می باشد و وجود آثار و ابنیه ی معماری با سبک های متنوع در دوره های مختلف تاریخی همچون آرامگاه ها، مساجد،آب انبار،کاروان سرا و عناصری همچون سقاخانه،سنگاب و بادگیرکه با باور و اندیشه ی دینی و ارزش های معنوی جامعه پیوند دارند،شاهدی ست براین ادعا.
وجود نمونه های زیاد خطی و آثار بزرگان و استادان برجسته ی این فن درتخت فولاد، نقش ها و نگاره هایی که بر روی بناها و الواح قبورجلوه می نماید،نهایت اوج هنر حجاری دربسیاری از این خطوط ونقوش را با اصالت تمام در سینه ی الواح و سنگ قبور جاودانه ساخته است. اشعار وابیاتی با فلسفه ی باور و اعتقاد به معاد و فناپذیری دنیا و همچنین ماده ی تاریخ در تخت فولاد جلوه ای خاص دارد.
بنا برآنچه گفته شد، تخت فولاد یکی از شاخص ترین عناصر شهری با کاربری فرهنگی-مذهبی در شهراصفهان به شمار می آید و از قطب های مهم مذهبی و تاریخی کشورو جهان تشیع می باشد.از این رو،حوزه ی تخت فولاد به لحاظ ویژگی های خاص خود توانمندیهای بالایی برای ارتقای سطح فرهنگی و اجتماعی شهر و منطقه دارد. درهمین راستا، شهرداری اصفهان به منظور احیا و آبادانی و حفظ داشته های ارزشمند این خاک مقدس و با هدف ایجاد بستر و فضای مناسب برای فعالیت های فرهنگی و تبدیل تخت فولاد به فضایی پر تحرک و زنده، حوزه ی وسیعی از فعالیت های عمرانی و فرهنگی را آغاز نمود که بخش اعظم این پروژه ها به مرحله ی اجرا درآمده اند.
الف)طرح های عمرانی شهرداری اصفهان: «مجموعه ی تاریخی،فرهنگی و مذهبی تخت فولاد» با در نظر داشتن ارزش های کالبدی و ویژگی های معماری و هنری تخت فولاد در جهت سامان دهی،مرمت و حفظ آثار برجای مانده، جلوگیری از روند فرسایش و تخریب بافت تخت فولاد، پروژه هایی را در چند زمینه و با هدف مشخص آغازو اجرا نموده و می نماید؛از جمله:
-احیا و مرمت و سامان دهی تکایا و مقابر وابنیه ی تاریخی که به منظور زنده نگاه داشتن و حفظ آن ها و ایجاد کاربری مناسب و تبدیل مجموعه به فضای جذاب شهری و...صورت می گیرد. در همین راستا تکایای ریزی، خوانساری، بروجردی، بابا رکن الدین،لسان الارض،میرفندرسکی، آباده ای،خاتون آبادی ،صاحب روضات، مادر شاهزاده، فاضل سراب، بید آبادی، آغا باشی،سیدالعراقین، هاشمی طالخونچه، درویش عبدالمجید،سادات مهدوی، سادات بهشتی،زنجانی ها،آب انبارکازرونی و آب انباررکن الملک درطرح سامان دهی و مرمت احیا قرارگرفته اند.
-سنگ فوش معابرو محورهای اصلی برای تسهیل و جذب نمودن درعبورو مرور (محورامام جمعه،محوربابارکن الدین، محور خلیلیان،محورباغ طوبا و...)

-نورپردازی و تامین روشنایی کل تکایا و مزارات تخت فولاد.

-آزادساز منازل مسکونی و تجاری داخل بافت.

-ایجاد مراکزی جهت معرفی تخت فولاد و بیان جاذبه های هنری و فرهنگی موجود در آن.همچون عکس خانه ی تخت فولاد، گنجینه ی سنگ نبشته ها و موزه ی روزنامه نگاران.
-بازسازی بناها و عناصر نمادین قدیمی تخت فولاد ازجمله:سقاخانه ها با هدف احیای سنت حسنه ی وقف و پی گیری آزادسازی کاروان سرای ملک،و طراحی و جانمایی دروازه ی قدیم تخت فولاد و... .
-طراحی مراکزفرهنگی_مذهبی ویژه ی کودکان با توجه به روحیه ی لطیف آنان در جهت انتقال مفاهیم و باورهای دینی از جمله:
-طراحی و ساخت پارک های مذهبی و باغ های فرهنگی.تفریحی همچون: مجموعه ی فرهنگی باغ طوبی پارک محله ای معاد و پارک سادات رضوی.
-ساخت بازارچه هایی متناسب با بافت از جمله:بازارچه ی فرهنگی و بازارچه ی گل وگیاه -مجموعه ی فرهنگی خدماتی ستاره.

-ساخت مراکزی جهت احیای جایگاه عبادی تخت فولاد.

-آسفالت محورها و خیابان های داخل مجموعه.
-نصب تابلو های راهنما جهت معرفی بناها و آثار، راهنمای معابر و تکایا با متون و مفاهیم معنوی ومذهبی.
-جدول گذاری محورهای تاریخی در سطح منطقه.
-کمک به مرمت و سامان دهی سرویس های بهداشتی مساجد منطقه.
-طرح سامان دهی گلستان شهدا و نورپردازی این مکان مقدس در مدت یک سال.
-جدول کاری و آسفالت پارکینگ مجموعه ی فرهنگی طوبا و تکمیل فاز دوم عملیات اجرایی باغ طوبا.
-بهسازی و آماده سازی باغ گالری فدک و اجرای سنگ فرش روبه روی باغ گالری فدک.
-احداث مجعوعه های ورزشی طوبای یک ( جنب باغ طوبی) و طوبای دو (جنب کلانتری 16).
­مرمت و سامان دهی تکیه ی آغاباشی جهت راه اندازی مرکز پژوهش و مرمت و سامان دهی آرامگاه صارم الدوله جهت ایجاد موزه ی روزنامه نگاران.
-طراحی و ساخت آب نماها و حوض هایی درتکایا و بقاع،همچون ورودی تکیه ی بابارکن الدین.
-ایجاد شهربازی در چند نقطه از تخت فولاد ویژه ی کودکان.
-همچنین جهت گسترش و سامان دهی فضای سبزمنطقه فعالیت های وسیعی انجام شده است،ازجمله:
حفظ و نگه داری،نظافت و سم پاشی، ضدعفونی خاک درمحل درختان منطقه، تکمیل و سامان دهی فضای سبز در تخت فولاد و گلستان شهدا،گسترش فضای سبز و چمن و باغچه های گل فصلی و دائم و کاشت درختان نخل و...

فعالیت های فرهنگی

نظربه این که تخت فولاد مجموعه ای گران بها ازذخایرفرهنگ و تمدن ایران اسلامی و جهان تشیع می باشد،و ذخایرارزشمند انسانی مدفون دراین سرزمین با اندیشه و تلاش خود فرهنگ و هنراسلامی_ایران را به اوج رسانده اند و موجب رشد بالندگی شهرزیبای اصفهان و مایه ی مباهات اصفهانیان گردیده اند،این مکان در درجه ی نخست به عنوان فضایی معنوی_عبادی جهت خودسازی ،عبادت و بیداری دل، عبرت گیری حایزاهمیت است و در مرتبه ی بعد مکانی تاریخی و فرهنگی درجهت برقراری ارتباطی نوین بین گذشته و حال. درمعرفی شایسته ی آن برای آشنایی بیش ترجامعه ی نسل جوان به صورت گسترده و همه جانبه به ارائه و اجرای طرح های فرهنگی پرداخته و موفقیت های چشم گیری حاصل نموده است ،از جمله.

پژوهش و تحقیق (چاپ و نشر)

-تالیف و تدوین دانشنامه ی تخت فولاد که هم اینک دردست اجرا می باشد.
-چاپ کتاب های همچون ضیاءالقلوب، بزمگاه دلبران،با ستارگان،فراموشم مکن، ولایت عشق،زمین آسمانی، بزرگان و دانشمندان اصفهان، مشروطه خواهان مدفون در تخت فولاد، جلوه ی قرآن در خاک تابان شرح مجموعه ی گل،بوستان فضیلت،گلشن اهل سلوک،دشت خرم،روضه رضوان و ... .
-چاپ بروشور درمعرفی تکایا.
-برپای همایش ونشست های علمی و تخصصی:همایش فاضل سراب و عصر وی،بزرگداشت مصلح الدین مهدوی، بزرگ داشت آخوند ملاعلی اکبر اژه ای، بزرگ داشت حکیم جهانگیرخان قشقایی، بزرگ داشت میرمحمدصادق مدرس خاتون آبادی، بزرگ داشت آیت الله سیدمحمد مدرس نجف آبادی،بزرگ داشت شهید اشرفی اصفهانی و... .برگزاری سلسله نشست های تخصصی پیرامون مهدویت (سراج منیر)، پیرامون علما و بزرگان (ره یافتگان وصال).
-راه اندازی کتابخانه ی تخصصی تخت فولاد و گردآوری آثار ودست نوشته های مدفونان (احیای تراث) و سالن مطالعه.
-چاپ پوسترازآرامگاه ها و بقاع، چاپ پازل تخت فولاد،چاپ نقشه ی تخت فولاد و گلستان شهدا
-تهیه ی برنامه های تولیدی وخبری: سریال خاک تابان،شناخت تخت فولاد در برنامه های بهاربندگی،گزارش سالگرد وفات بزرگان،برنامه های صورت گرفته و معرفی تخت فولاد به صورت خبری.
-تهیه ی فیلم،کلیپ و تیزرتبلیغاتی ویژه ی برنامه و مراسم برگزار شده.
-برگزاری دوره های آموزشی تخت فولاد شناسی که تاکنون 8 دوره برگزار شده است و قریب 300 نفر موفق به اخذ گواهی پایان دوره گردیده اند.

اطلاع رسانی

افتتاح وب سایت تربت،راه اندازی خانه ی نرم افزار،تهیه ی افزاریافتگان ماندگار، تخت فولاد دررسانه ها و مطبوعات، راه اندازی سامانه ی اطلاع رسانی شهدا، آدرس پایگاه اینترنتی: www.takhtefoulad.org
نشانی پست الکترونیک: E-mail:Info@takhtefoulad.org

بازدید و تور گردشگری

برگزاری تورگردشگری و بازدید در دو بخش ویژه و عمومی، که در بخش ویژه ی بزرگان و علما و هیأت های رسمی و علمی از تخت فولاد بازدید نموده اند. در بخش عمومی گروه های بسیاری از مراکز علمی، فرهنگی و تفریحی ادارات و سازمان ها به همراه کارشناس با تخت فولاد آشنا شده اند.
- شرکت در نمایشگاه مختلف تخصصی و عمومی (مبلمان شهری، پژوهش قرآن و...).
-برپایی نمایشگاه های متعدد عمرانی و فرهنگی درداخل تخت فولاد و مراکز علمی و فرهنگی اصفهان.
-برپایی مراسم های ویژه به مناسبت ایام سوگواری و اعیاد دینی و ملی.

-برنامه های ویژه ی ستاد نوروزی همه ساله به صورت متنوع:

چاپ نشریه،گل آرایی گستان شهدا، اهدا گل و کارت پیام تبریک شهردارو گلاب به خانواده های شهدا،تور گردشگری ویژه ی نوروز،طراحی مسابقه ی تخت فولادشناسی،طراحی و اجرای هفت سین های نوروزی،برپایی نمایشگاه های ویژه ی نوروزو ... .
همان گونه که درمقدمه گفته شد، به واسطه ی جایگاه والای تخت فولاد در عرصه ی تاریخ و فرهنگ و اندیشه ی این سرزمین، شهرداری اصفهان طرح سامان دهی و احیای آن را درزمره ی پروژه های ویژه درنظرگرفته و درطی سالهای اخیر، شهرداراصفهان،آقای سقاییان نژاد در جهت اجرای طرح های ارائه شده تاکید ویژه ای داشته اند و تلاش تمام دست اندرکاران،از مدیریت مجموعه تا واحدهای عمرانی، فرهنگی و فضای سبز،اجرایی و... در جهت اجرای مطلوب طرح سامان دهی و احیای تخت فولاد بوده است.لازم به ذکر است تمام طرح و برنامه ها در جهت احیا و سامان دهی تخت فولاد درحوزه ی عمرانی و فرهنگی درکمیته های عالی و فرهنگی این مجموعه بررسی و پس از تصویب به واحدهای مزبورجهت اجرا،ارائه می گردد و به فضل خدای رحمان و ارشاد و وراهنمایی علمای معزز و مکرم،اساتید محترم و نمایندگان دانشگاه ها و مراکز علمی و تلاش پرسنل شهرداری، به ویژه همکاران مجموعه ی تخت فولاد، امروز شاهد احیای تخت فولاد در زمینه ی عمرانی و فرهنگی هستیم و از تمامی مردم عزیز جهت زیارت و بازدید از این مکان معنوی و تاریخی دعوت به عمل می آوریم تا با حضور خود و بیان کاستی های موجود، این مجموعه را در جهت اجرای بهتر طرح یاری رسان باشند.

پی نوشت ها :

* hosein- hamidi2003@yahoo.com
منبع:نشریه دانش نما ،شماره 169-167
/ع