تاریخ جهانگشای جوینی

مکتب بغداد

این نسخه جزو مجموعه ای است که آنتوان دوکورئا در فاصله سالهای 1218-1248 هجری قمری در استانبول تشکیل داد و هم اکنون در شعبه شرقی کتابخانه ملی فرانسه ، تکمله فارسی، شماره 205ف نگهداری می شود.

این نسخ شامل 175 برگ است که در قطع 330*255میلی متر تهیه شده است. خط این نسخه نسخ و 27 سطر در هر صفحه است.

پشت جلد این نسخه دارای نشان شارل دهم است و به مهر دوران وی مزین است.

مولف این کتاب ، عطامَلِک جوینی، برادر شمس الدین جوینی و فرزند بها الدین از یک خانواده ایرانی اهل خراسان بود که در روزگار حکومت خوارزمشاهیان نقش سیاسی مهمی داشت و پس از آن در تشکیلات اداری مغولان به خدمت پرداخت.

عطاملک از 635هـ. به خدمت هولاکوخان درآمد، در 657هـ. اداره حکومت بغداد را به عهده گرفت و تا 681هـ. حاکم بغداد بود، اما در همین سال مورد غضب قرار گرفت و برکنار شد و یک سال بعد نیز درگذشت.

این نسخه در 3جلد نوشته شده است و کاتب رشیدخوانی، در چهارم ذی حجه 689هـ. نگارش آن را به پایان رسانده است. نام شخصی که این نسخه برای او تهیه شده بود و در شمسه مذهب ورق اول جای داشت تراشیده شده و به جای آن در 724هـ. مهر و نشان ساتلمش بن اَیبک بن عبدالله الملکی در تیریز ثبت شده است.

بر روی همین برگ نشان امیرحسین بن بایقرا میرزا به چشم می خورد و مهر تراشیده شده احتمالا نشان سلطان بایزید بوده یعنی کتاب به کتابخانه او تعلق داشته است. در برگ اول چند نشان دیگر نیز به چشم می خورد که همگی عثمانی هستند: کریم دامادزاده، قاضی بورسه، محمد بن تورمَش محمد مشهور به حاجی بکرزاده بورسُویبه سال 1114هـ.، کتابخانه ابوبکر شیروانی، اسماعیل عاصم کوچک چلبی زاده، قاضی ینی چری که به تاریخ 1136هـ. وزیر عثمانی بود.

ویژگی مهم این نسخه این است که در ورقهای یک پشت و دو دارای پرده نقاشی است که همزمان با تهیه کتاب نگارش شده

اند.

این دو نگاره از  نمونه های نادر تصاویر سخ خطی ایرانی در قرن هفتم و در سالهای پس از فتوحات مغول و استقرار سلسله ایلخانی  به شمار می رود.

به نظر می رسد که شهر بغداد ، زادگاه خوشنویس مشهور ، یاغوت مستعصمیف تا حدود سال 700هـ. کانون اصلی تولید کتب خطی بوده است. ماریانا شرومسون پس از مقایسه این نسخه با نسخه مرزبان نامه ، که بی تردید در مکتب بغداد تهیه و طبع شده است، نتیجه گرفته است که این نسخه نیز احتمالا در مکتب بغداد و در همین شهر رونویسی و تهیه شده است.

این نقاشی که بر روی دو صفحه کشیده شده است متاثر از هنر چینی است. توده های ابر که قارچ جاودانگی از درون آن روییده ، موضوعی که از اعتبار فوق العاده ای در نقاشی ایرانی برخوردار می شود، تصویر عقابی که در تعقیب پرنده کلنگ است و بخصوص البسه افراد حاضر در صحنه از دیدگاه بسیار درخور توجه هستند.

صحنه یاد شده احتمالا موضوع تالیف و تقدیم نسخه را به سلطان نشان می دهد. در سمت راست تصویر یک مهتر لگام اسب شاهانه را در دست دارد. روی زین اسب تصویر یک شیر و خورشید دیده می شود.

در سمت چپ تصویر یک مرد جوان زیر درخت انار پر از میوه ایستاده است که احتمال دارد هولاکو ( حکومت از 653-664هـ.) و یا جانشین وی آباقا ( سلطنت از 664تا 680هـ.) باشد.

جوینی در خدمت آنها کار نگارش این نسخه را بر عهده داشت. وقایع کتاب با تسخیر شهر بغداد در 656هـ. پایان می یابد.

مورخ نزدیک چشمه ای که یک ماهی در آن دیده می شود، در حال نوشتن است. کنار این شخصیت مهم کتیبه ای یافت می شود ه هنوز خواناست و بر آن نوشته: " علاالدین صاحب دیوان"

برادران جوینی به ویژه در روزگار آباقا، حکمران عراق به پایتختی بغداد بودند. این امر نقش موثری در تعیین بغداد در مقام محل نگارش این نسخه داشته است.

تاثیرات هنر بیزانسی در این نگاره ها کم است و بیشتر هنر چینی و سلجوقی در آن دیده می شود. در تصویر پردازی فقط به کاراکتر ها پرداخته شده و برای پس زمینه، تدبیر خاصی صورت نپذیرفته است. نگاره ها فاقد پلان بندی است. عناصر تزیینی فقط برای شخصیت شاه و زین اسب او با دقت انجام گرفته و البسه دو شخصیت دیگر فاقد عناصر تزیینی مانند گل و بوتهو یا حاشیه دوزی است.

درخت انار که در صحنه سمت چپ دیده می شود، بیشتر به اسلیمی های بکار رفته در تزئینات اسلامی می ماند تا درخت واقعی و این موضوع نوعی جنبه اسطوره ای و آیین به این درخت بخشیده است.

گلهای رویده بر درخت نیز که بسان گلهای عباسی بکار رفته در قالی بافی و کاشی کاری ایرانی است جنبه اسطوره ای و جادویی بودن درخت را قوت می بخشد.

این کتاب تاریخی از نسخ ویژه مهم دوران اولیه نگارگری اسلامی است که تا کنون کمتر مورد بحث و بررسی قرار گرفته است و در بسیاری از کتب نگارگری یا اسمی از آن دیده نمی شود و یا تنها به بردن نام آن بسنده می کنند.م:تبیان